2009-10-26

Na Szlaku Tatrzańskim

Pierwszy listopadowy weekend w Zakopanem upłynie refleksyjnie, bez imprez rozrywkowych i wydarzeń kultutralnych. Za to w Warszawie zapowiada się ważne wydarzenie, ściśle zwiazane z Dniem Wszystkich Świętych i Zaduszkami. Już po raz piąty górale i członkowie zakopiańskiej Fundacji „Skansen” będą  zbierać pieniądze na renowację zabytkowych grobów na Powązkach, wspólnie z tymi, którzy realizując ideę Jerzego Waldorffa, od lat kwestują na rzecz ratowania zabytkowego cmentarza. W dzień Wszystkich Świętych można tam spotkać kwestujących aktorów, piosenkarzy, literatów, plastyków, naukowców, polityków i dziennikarzy.Tegoroczna kwesta zakopiańczyków będzie miała szczególny wymiar. Przy grobie Mieczysława Karłowicza 1 listopada o godzinie 11.00 nastąpi otwarcie Szlaku Tatrzańskiego.

Znalazły się na nim groby ludzi związanych z Zakopanem, Tatrami i Podhalem. Inicjatorem powstania Szlaku jest Marian Matusiak z Fundacji „Skansen”, który jest zarazem autorem przewodnika „Szlak Tatrzański na Powązkach”.

W przedmowie do tego niezwykłego przewodnika  burmistrz Zakopanego Janusz Majcher napisał:
- Warszawę i Zakopane łączą więzy szczególne i mające długą historię. Wprawdzie bliżej do nas z Krakowa, ale to warszawianie, z doktorem Tytusem Chałubińskim na czele, „odkryli” Zakopane. Mijały lata, przybysze z Warszawy coraz wyraźniej zaznaczali swą obecność w Zakopanem i w Tatrach, ulegając też wpływom klimatów zakopiańskich. Pisarze i poeci, malarze i dziennikarze, kompozytorzy i architekci, politycy i działacze społeczni - nie sposób wymienić tutaj tych wszystkich, dla których Zakopane nie stało się tylko epizodem w życiorysie, lecz trwale wpłynęło na całe życie i twórczość.
Niektórzy z nich pozostali pod Giewontem na zawsze, z Pękowego Brzyzku spoglądając ku Tatrom - „Król Tatr”, jak Tytusa Chałubińskiego nazywali górale, Klara Jelska i Maria Chylińska, przez wiele lat prowadzące działalność charytatywną, Józef Żychoń, lekarz, wydawca i działacz społeczny czy Tadeusz Pawłowski, chemik, taternik i ratownik górski. Miejsca spoczynku ich wszystkich, z Warszawy przybyłych, a Zakopanemu wiernych aż do końca, to taki niewielki, zakopiański Szlak Warszawski.
Na Powązkach, naszym cmentarzu narodowym, znajduje się ponad osiemdziesiąt grobów, w których spoczywają ludzie związani z Zakopanem, Tatrami i Podhalem – Jerzy Waldorff, Mieczysław Karłowicz, Zygmunt Noskowski, Jerzy Mieczysław Rytard, Bolesław Chwaściński, Tadeusz Kulisiewicz, Anna Micińska, Andrzej Zawada… I wielu, wielu innych, którym zakopiańczycy winni wdzięczną pamięć.
Po kilku latach starań, po żmudnych poszukiwaniach w archiwach i bibliotekach, został opisany i udostępniony Szlak Tatrzański na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. To jeszcze jedna nić wiążąca nasze miasta – stolicę Polski i stolicę polskich Tatr. W imieniu własnym i mieszkańców Zakopanego jestem głęboko za to wdzięczny inicjatorom Szlaku Tatrzańskiego, a szczególnie Panu Marianowi Matusiakowi, autorowi przewodnika po Szlaku Tatrzańskim i niestrudzonemu organizatorowi corocznych, zaduszkowych kwest „Zakopane Powązkom”.
„Ojczyzna to ziemia i groby. Narody tracąc pamięć tracą życie. Zakopane pamięta. 1848 -1948” – te słowa, wyryte na drewnianej tablicy, umieszczonej przy bramie wejściowej na Pęksowy Brzyzek, są dla nas wszystkich, warszawian i zakopiańczyków, zobowiązaniem wobec tych, którzy odeszli i przesłaniem dla tych, którzy przyjdą po nas.

Poniżej przedstawiamy kilka z ponad 80 biogramów, opracowanych przez Mariana Matusiaka.

Karłowicz Mieczysław (1876-1909)
Urodził się w Wiszniewie na Litwie, zginął w Tatrach. Znany narciarz i taternik, współinicjator założenia Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Nie doczekał dnia powołania tej organizacji, w czasie samotnej wycieczki narciarskiej zginął pod lawiną śnieżną w lutym 1909 roku. Mieczysław Karłowicz to jeden z największych polskich kompozytorów-symfoników. Wiele swoich dzieł komponował podczas pobytów w Zakopanem.
Ołowiana harfa przytwierdzona do kamiennego postumentu grobu Mieczysława Karłowicza przypomina o jego zawodzie, zainteresowaniach i pasjach. Kompozytor w Tatrach bywał od najmłodszych lat i zaczął je poznawać jeszcze za życia Tytusa Chałubińskiego. Chodził na wycieczki górskie z przewodnikami. Później usamodzielnił się i znakował trasy turystyczne. Swoje wycieczki opisywał w obszernych artykułach publikowanych na łamach „Wędrowca”, „Kuriera Zakopiańskiego” i „Taternika”. W Sali drewnianego Dworca Tatrzańskiego dawał koncerty skrzypcowe. Dziś w Zakopanem imię Mieczysława Karłowicza nosi szkoła muzyczna, jest też ulica jego imienia.
W tym samym grobie spoczywa także ojciec Mieczysława Karłowicza – Jan (1836-1903), który w Słowniku gwar polskich zmieścił gwarę Podhalan, łącznie z tatrzańską terminologią pasterską.
Kwatera 33, rząd 4

Morstin Ludwik Hieronim (1886-1966)
Urodzony w Pawłowicach, w gminie Nowe Brzesko, zmarł w Warszawie. Wybitny humanista, żołnierz i polityk. Pisarz, poeta, tłumacz i dramaturg; kierownik literacki teatrów śląskich i krakowskich. Kiedy w 1944 roku w wyniku tzw. reformy rolnej dobra pławowickie zostały rozparcelowane i popadały w ruinę, Morstinowie opuścili swoje gniazdo rodowe i zamieszkali w Zakopanem (1945-1960). W Zakopanem Morstin był kierownikiem literackim, a później prezesem Zarządu Towarzystwa Miłośników Teatru im. Heleny Modrzejewskiej. Z jego inicjatywy w roku 1957 teatr otrzymał salę widowiskową „Morskie Oko” na Krupówkach. W ramach teatru powstało wówczas „Studium Słowa”, czyli teatr dramatu czytanego. W programie teatru znalazły się trzy sztuki Morstina: Buntownica, Rycerz Antychryst i Jaskółka. Pisarz występował z odczytami w Miejskiej Bibliotece Publicznej oraz organizował spotkania z innymi znanymi literatami. Morstin stykał się w Zakopanem z Ignacym Janem Paderewskim, Henrykiem Sienkiewiczem, Karolem Szymanowskim i Stefanem Żeromskim. Ówczesne władze Zakopanego doceniły wkład poety w rozwój życia kulturalnego miasta. Z okazji 50-lecia pracy pisarskiej nadano mu w 1958 roku Honorowe Obywatelstwo Miasta Zakopane.
Kwatera 31 wprost, rząd 2

Łuszczewska Jadwiga „Deotyma” (1834-1908)
Urodziła się i zmarła w Warszawie. Jedna z pierwszych turystek i pisarek tatrzańskich, znana autorka poematów, wierszy i powieści historycznych. Jedną z nich jest sławna z wielu wydań Panienka z okienka. Wiele utworów Deotymy odnosi się do motywów przyrody zaczerpniętych z Doliny Kościeliskiej w Tatrach Zachodnich. Zwiedzała ona także Kuźnice, Morskie Oko i największy wodospad w Dolinie Roztoki – 70-metrową Siklawę.
W roku 1910 ukazał się pamiętnik pisarki, w którym pisze o Tatrach: przemierzyłam te góry wzdłuż i wszerz. Zapewne wiele było w tym stwierdzeniu przesady i sentymentu, ale niewątpliwie należy się tej autorce pierwszeństwo w turystycznych i literackich opisach Tatr z okresu II połowy XIX wieku. Ta słynna improwizatorka padła - jak wówczas wielu innych - ofiarą złudzenia wzrokowego przy określaniu rozmiarów Morskiego Oka pisząc, że: Morskie Oko wydaje ci się drobnym, ale jedynie dlatego, że leży pod górami tak ogromnymi, iż przy nich wszystko drobnieje!
Kwatera 64, rząd 1

Waldorff Preyss Jerzy (1910-1999)
Urodził się i zmarł w Warszawie. Znakomity pisarz, publicysta i krytyk muzyczny, autor monografii Jan Kiepura, oraz takich książek jak m. in.: Sekrety Polihymni, Dolina szarej rzeki, Diabły i anioły, Za bramą wielkiej ciszy. Żarliwy popularyzator kultury muzycznej na łamach prasy, w radiu i telewizji. Obok działalności publicystycznej i literackiej Jerzy Waldorff był inicjatorem wielu przedsięwzięć w zakresie ochrony zabytków. W Warszawie znany był przede wszystkim jako opiekun Starych Powązek i przewodniczący Społecznego Komitetu Opieki nad Starymi Powązkami, który utworzył w roku 1974 i którym kierował aż do śmierci. Wzorem jego inicjatywy w wielu miejscowościach polskich zbiera się dzisiaj datki na ratowanie starych, zabytkowych nagrobków cmentarnych. Za swe zasługi został Honorowym Obywatelem Miasta Stołecznego Warszawy. Jerzy Waldorff to dobroczyńca Zakopanego. W roku 1976 doprowadził do powstania muzeum wybitnego kompozytora Karola Szymanowskiego. W roku 1986 był współinicjatorem sprowadzenia na Pęksowy Brzyzek szczątków jednego z najznakomitszych synów Podhala, Kazimierza Przerwy-Tetmajera. W tymże roku ostatni raz odwiedził Zakopane. Przed licznie zebraną publicznością wygłosił piękną mowę Ignacy Jan Paderewski w 45 rocznicę śmierci.
Spoczywa w Alei Katakumbowej, filar 23

Wojsznis Justyn Tymon (1909-1965)
Urodził się i zmarł w Warszawie. Taternik, alpinista i działacz turystyczny. W Tatrach dokonał wielu pierwszych wejść, zdobywając m.in. zachodnią ścianę Kościelca. Był bardzo efektywnym działaczem w dziedzinie ochrony przyrody. Skutecznie interweniował w sprawie wycinania lasów tatrzańskich. Działał w Zarządzie Głównym Ligi Ochrony Przyrody. Wspinaczkę uprawiał od 1926 roku, chodząc w towarzystwie swojego rówieśnika, kolegi ze studiów handlowych, Wiesława Stanisławskiego.
Wspinał się również z Bolesławem Chwaścińskim, Wiktorem Ostrowskim i Janem Alfredem Szczepańskim. Był znanym w środowisku publicystą i pisarzem górskim. Przez wiele lat kierował redakcją turystyczną wydawnictwa „Sport i Turystyka”. W okresie międzywojennym brał udział w wyprawach alpinistycznych. Zdobywał szczyty w górach Kaukazu, Atlasu i Andów, opisując swe wyprawy w książce Polacy na szczytach świata.
Kwatera 161, rząd 1

Orłowicz Mieczysław (1881-1959)
Urodził się w Komarnie koło Lwowa, zmarł w Warszawie. Prawnik i historyk sztuki. Niezwykła postać w dziejach polskiej turystyki i krajoznawstwa. Najwybitniejszy działacz turystyczny w Polsce. Przewędrował wszystkie polskie góry. Organizował zbiorowe wycieczki turystyczne w Tatry. Przez wiele lat pełnił wysokie funkcje w zarządach Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego oraz Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. Pracował także w zarządach Państwowej Rady Ochrony Przyrody. Opublikował wiele artykułów i notatek oraz sprawozdań z dziedziny turystyki i krajoznawstwa. Pisał o Planach rozwoju Zakopanego oraz o ofiarach Tatr - Klimku Bachledzie i Mieczysławie Świerzu. Jest autorem około stu przewodników oraz informatorów turystycznych. Pośmiertnie ukazała się jego książka Moje wspomnienia turystyczne. Publikacje swoje zamieszczał w takich periodykach jak: „Zakopane”, „Nasze Zdroje”, „Ziemia”, „Słowo Polskie”, „Turystyka” i „Turysta”.
Spoczywa w Alei Zasłużonych

Oprac. Ewa Matuszewska

Zdjęcia: Ewa Czownicka 

(EM)